North Macedonia has one of the highest rates of unemployment, poverty and social exclusion in Europe. These conditions, together with poor infrastructure, rising energy prices and government inaction mean that a worryingly large portion of the population is faced with energy poverty. Being unable to adequately heat their homes, cook a warm meal, shower or wash clothes is a reality for many Macedonians. Unfortunately, any attempt so far to tackle this issue has been largely inadequate.
What is energy poverty?
There is currently no unified definition of energy poverty across Europe or even within the EU.
According to the Energy Poverty Handbook, “Energy Poverty is commonly understood to be when a person or household is not able to heat or fuel their home to an acceptable standard at an affordable cost. In reality, it covers a very wide set of essential activities. It can occur if people cannot afford to heat their homes adequately, but also to cool them in hot climates. It may mean they cannot afford to cook hot meals, or have reliable hot water for baths and washing clothes or run essential domestic appliances (washing machines, irons, televisions, computers, etc.).”
Other countries define it in much simpler terms often referring solely to the inability to adequately heat their homes or being unable to make utility payments. In Scotland, Wales and North Ireland, it is defined as a situation where a household is forced to spend more than 10% of its income in order to “maintain a satisfactory heating regime.”
While the term energy poverty is mentioned in North Macedonia’s Strategy for Energy Development it fails to actually define it and any actions put in place by past and present governments have focused on what are referred to as “vulnerable energy consumers”.
Energy poverty in North Macedonia
North Macedonia’s high poverty and unemployment rates are large contributors to the energy poverty problem. A staggering 41.1% of the population are at risk of poverty or social exclusion, almost double the EU average of 21.8%. Current figures show that 16.2% of the country is unemployed compared to the EU average of 6.7%. Although the unemployment rate has declined significantly over the years, the chances are that the figures can be quite misleading due to the fact that there hasn’t been a census in the country since 2002. Without a true picture of the population, there is no way of knowing what the impact of fewer younger people entering the workforce and the large number of people emigrating is having on the unemployment rate. Furthermore, the COVID-19 pandemic will no doubt hit the country’s economy hard.
Being unable to heat living spaces is one of the main energy poverty issues in North Macedonia. In 2014, more than 40,000 households had problems paying their electricity bills and the main gas distributor noted a 30% decrease in customers between 2007 and 2014 due to rising prices. These customers, and the large part of the population who are not connected to the country’s central heating network, have no choice but to switch to other forms of heating such as solid fuel stoves which don’t warm adequately and create air pollution which has significant health implications. An estimated 35% of households struggle to keep up with energy bill payments.
In 2018, nearly 25% of Macedonians reported not being able to keep their homes adequately warm compared to the EU average of 7.3%. Only Bulgaria and Lithuania reported worse situations.
Circulatory and respiratory diseases are two of the biggest killers in North Macedonia. In 2013, they accounted for 60% of all deaths in the country. 11,767 people lost their lives due to diseases which are highly related to energy poverty and air pollution. This could also offer one explanation of why North Macedonia currently has the 15th highest number of deaths per million in Europe due to COVID 19; a viral respiratory illness.
The state of many of the country’s buildings is another contributing factor to energy poverty. Around 85% were constructed between 1950 and 1990 at a time when there were no energy efficiency laws or measures. The state of these buildings makes it harder to keep them well insulated and essentially liveable. Research found 15.3% of households with leaking roofs, damp walls, floors and foundation and rot in window frames or floors. 4.5% of respondents felt that their houses were too dark.
What is being done?
Moral obligation to tackle what is clearly a massive problem aside, North Macedonia is obliged to define and implement measures to protect people vulnerable to energy poverty as a contracting party of the Energy Community. As a candidate for EU accession, it would also need to abide by the recently implemented regulation on Governance of the Energy Union and Climate Action.
The Strategy for Energy Development and the country’s Energy Law gives priority to the “reduction of energy poverty and protection of vulnerable consumers”. The strategy proposes the adoption of a programme for vulnerable consumers to ensure their safe and secure supply of energy. The programme for the protection of vulnerable consumers was launched at the beginning of 2020.
To benefit from the programme, one must be considered to be a “vulnerable energy consumer” and, depending on your situation, a “vulnerable electricity consumer” or a “vulnerable gas consumer”. The programme outlines a number of very specific and rigid boxes one has to tick in order to obtain these benefits. A vulnerable energy consumer must live in a household currently registered for financial aid and being in a “social risk” category which they define as motherhood, illness, old age, injury or disability. Vulnerable electricity or gas consumers need to fall into this category as well as a number of other prerequisites such as obtaining your electricity or gas from specific suppliers, caps on your annual consumption and the method in which your electricity usage is measured.
The benefits that await the lucky few who qualify for them include the exemption of fees related to connection or re-connection to the grid, free inspection of potentially faulty metres or being given priority when faults or defects need fixing. As a vulnerable consumer, suppliers are not allowed to disconnect you for missed payments in December, January or February and, if you miss any outside of that time frame, they would need to wait 60 days from your missed payment date to do so and provide you with a written notification 40 days prior. There is also the “possibility” of deferred payment or debt restructuring if you’re lucky.
11 million MKD (€178,654.90) have been set aside from the 2020 budget to fund this programme. If we were to take the 25% of the population identified by the Energy Community as being vulnerable (although this only takes the inability to adequately heat their homes into account), this means that a total of 21.55 MKD (or €0.35c) have been allocated per person living in energy poverty in North Macedonia.
The programme will give the few people who qualify for it a number of “benefits” that will likely do nothing to alleviate them from energy poverty while most likely, leaving out a large chunk of the rest of the vulnerable population. There is also no mention of obtaining a clearer picture of the full extent of the problem. Of course, without a census, it will be difficult to do this either way.
People living with the reality of energy poverty in North Macedonia need a lot more than this. The coalition Right to Energy’s list of demands encompasses many of the necessary steps that need to be taken and should be used as a roadmap across the board.
A ban of disconnections, to effectively ensure the right to energy;
The supply of a minimum amount of energy for all;
A massive renovation programme across the EU, to provide decent, efficient housing for all;
The targeting of the most vulnerable in these renovation efforts;
Recognition of the role of community energy in alleviating energy poverty;
Support for community energy projects fighting energy poverty;
A European definition of energy poverty, to understand and monitor the issue at EU-level.
Северна Македонија ја губи борбата против енергетската сиромаштија
Северна Македонија има една од највисоките стапки на невработеност, сиромаштија и социјална исклученост во Европа. Овие услови, заедно со лошата инфраструктура, зголемувањето на цените на енергијата и владината неактивност значи дека загрижувачки голем дел од населението се соочува со енергетска сиромаштија. Неможноста за соодветно загревање на домовите, подготвување на топол оброк и одржување на лична хигиена е реалност за многу Македонци. За жал, секој обид досега за решавање на ова прашање е во голема мерка несоодветен.
Што е енергетската сиромаштија?
Во моментов не постои унифицирана дефиниција за енергетска сиромаштија низ цела Европа, па дури ни во рамките на ЕУ.
Според Прирачникот за енергетска сиромаштија, под „енергетска сиромаштија обично се подразбира кога едно лице или домаќинство не е во можност да го загрее својот дом или да обезбеди електрична енергија во својот дом до прифатлив стандард и по достапна цена”. Во реалноста, оваа дефиниција опфаќа многу широк спектар на основни активности. Може да се однесува на тоа ако луѓето не можат да си ги загреат домовите соодветно, но и ако не можат да ги оладат домовите во топлите лета; може да значи дека не можат да си дозволат приготвување на топла храна или немање секогаш кога е потребно топла вода за бања и можност за перење на облеката; или пак ги немаат условите за користење на основните уреди во домаќинството (машини за перење, пегла, телевизори, компјутери, итн.)."
Некои земји го дефинираат тоа со поедноставени термини и таквите дефиниции честопати се однесуваат само на неможноста за соодветно загревање на домовите односно неможноста за плаќање на комуналните услуги. Во Шкотска, Велс и Северна Ирска, енергетската сиромаштија е дефинирана како ситуација кога едно домаќинство е принудено да потроши повеќе од 10% од своите приходи за да „одржи задоволителен режим на греење“.
Иако поимот енергетска сиромаштија се споменува во Стратегијата за развој на енергетиката во Северна Македонија, таа не го дефинира овој поим, а сите дејствија што се спроведуваат од владите во минатото и сегашноста се фокусираат на лица кои ги нарекуваат „ранливи потрошувачи на енергија“.
Енергетска сиромаштија во Северна Македонија
Високата стапка на сиромаштија и невработеност во Северна Македонија придонесуваат многу кон влошување на енергетската сиромаштија. Неверојатни 41,1% од населението се изложени на ризик од сиромаштија или социјална исклученост што е речиси двојно повисок од просекот на ЕУ од 21,8%. Моменталните статистички истражувања покажуваат дека 16,2% од граѓаните во земјата се невработени, во споредба со 6,7% невработеност кој е просекот во ЕУ. Иако стапката на невработеност значително е намалена во текот на годините, шансите дека овие податоци не ја прикажуваат реалната слика на невработеност се доста големи поради фактот дека од 2002 година се нема спроведено официјален попис во земјата. Без вистинска слика на бројот на населението, нема начин како да се дознае кое е влијанието врз стапката на невработеност од бројот на млади лица кои се веќе во категоријата на работоспособни лица од последниот попис до сега, како и големиот број на луѓе кои имаат емигрирано. Покрај тоа, пандемијата КОВИД-19 без сомнение силно ја погодува економијата на земјата.
Неможноста да се загреат просториите за живеење е еден од главните проблеми со енергетската сиромаштија во Северна Македонија. Во 2014 година, над 40.000 домаќинства имале проблеми со плаќање на сметките за електрична енергија, а главниот дистрибутер на гас забележаал пад и намалување на бројот на корисници од 30% во периодот од 2007 до 2014 година како резултат на зголемувањето на цените. Овие корисници и голем дел од населението чии домаќинства не се поврзани со мрежата за централно греење во земјата, немаат друг избор освен да се префрлат на други форми на греење, како што се печки на цврсто гориво кои не загреваат соодветно и создаваат загадување на воздухот што има значајни здравствени последици. Околу 35% од домаќинствата се борат да бидат во чекор со исплатата на сметките за електрична енергија и огрев.
Во 2018 година, скоро 25% од Македонците изјавиле дека не можат да ги загреат своите домови соодветно, во споредба со просекот на ЕУ од 7,3%. Само Бугарија и Литванија пријавиле полоши ситуации во своите земји.
Циркулаторните и респираторните заболувања се два од најголемите убијци во Северна Македонија. Во 2013 година, тие учествувале со 60% од сите смртни случаи во земјата. Дури 11.767 луѓе го загубиле животот заради болести кои се тесно поврзани со енергетската сиромаштија и загадувањето на воздухот. Ова го објаснува фактот дека Северна Македонија во моментов има 15-ти најголем број смртни случаи на милион во Европа како резултат на КОВИД-19; вирусна респираторна болест.
Состојбата на многу згради и домови во земјата е уште еден фактор што придонесува за енергетската сиромаштија. Околу 85% од истите биле изградени помеѓу 1950 и 1990 година, во време кога немало закони или мерки за енергетска ефикасност. Состојбата на овие градби го отежнува одржувањето на истите да бидат добро изолирани и воопшто, погодни за живеење. Истражувања откриваат дека 15,3% од домаќинствата имаат покриви кои протекуваат, имаат влага во sидовите, подовите и темелите, како и гниење на рамките на прозорците или подовите. 4,5% од испитаниците сметале дека нивните куќи се премногу темни.
Што прават властите и креаторите на политики во врска со овој проблем?
Настрана моралната обврска на државата да се справи со јасниот масовен проблем, таа е должна точно да го дефинира и да спроведе мерки за заштита на ранливото население од енергетската сиромаштија како договорна страна на Енергетската заедница. Како кандидат земја-членка на ЕУ, Северна Македонија треба да се придржува и кон неодамна имплементираната Регулатива за управување со Енергетската Унија и за климатска акција.
Стратегијата за развој на енергетиката и Законот за енергетика даваат приоритет за „намалување на енергетската сиромаштија и заштита на ранливите потрошувачи“. Стратегијата предлага усвојување на Програма за ранливи потрошувачи за да се обезбеди нивно безбедно и сигурно снабдување со енергија. Програмата за заштита на ранливите потрошувачи на енергија за 2020 беше усвоена на во јануари оваа година.
Да се биде корисник на бенефитете од програмата мора да се биде регистриран „ранлив потрошувач на енергија“ и тоа, во зависност од состојбата и условите, „ранлив потрошувач на електрична енергија“ или „ранлив потрошувач на гас”. Програмата вклучува голем број на многу специфични и крути критериуми кои треба да се исполнат за да се биде корисник на овие придобивки. Ранливиот потрошувач на енергија мора да живее во домаќинство кое е регистрирано за финансиска помош и е во категорија на „социјален ризик“ што е дефинирана како мајчинство, болест, старост, повреда или инвалидитет. Потрошувачите на електрична енергија или гас кои спаѓаат во оваа категорија треба да исполнуваат и голем број други предуслови, како што се добивање на електрична енергија или гас од одредени снабдувачи, лимит на годишната потрошувачка и користење на соодветен метод со кој се мери потрошувачката на електрична енергија.
Придобивките кои ги имаат малкумина среќници кои се квалификувани по гореспоменатите критериуми, вклучуваат ослободување на такси поврзани со приклучување или повторно поврзување на мрежата, бесплатна проверка на потенцијално неисправни броила или давање приоритет кога треба да се поправат дефекти. За добитниците на овие придобивки, снабдувачите не смеат да ги исклучат ранливите потрошувачи за пропуштените плаќања во декември, јануари или февруари и доколку имало пропусти при подмирување на трошоците надвор од таа временска рамка, снабдувачите треба да чекаат 60 дена од пропуштениот датум на плаќање за да го сторат исклучувањето и да пратат писмено известување 40 дена пред тоа. Исто така, постои и „можноста“ за одложено плаќање или реструктуирање на долгот.
11 милиони МКД (178,654,90 евра) се издвоени од буџетот за 2020 година за финансирање на оваа програма. Доколку ги земеме во предвид тие 25% од населението идентификувано од Енергетската заедница како ранливо (иако ова само ја зема в предвид неможноста за соодветно загревање на домовите), тоа значи дека само по 21,55 ден. (или 0,35 евро центи) по лице кое живее во енергетска сиромаштија во Северна Македонија се распределени од страна на програмата.
„Бројните придобивки“ од Програмата ќе им дадат многу малку и тоа само на малкумината кои успеале да се квалификуваат за истите, што веројатно нема да направи ништо особено за ублажување на последиците од енергетската сиромаштија и ќе остави голем дел од ранливото население и без тие придобивки. Обид за добивање на појасна слика за вистинската големина на проблемот се уште не се ни споменува. Се разбира, без официјален попис, ќе биде тешко да се направи било што на кој и да било начин.
Луѓето кои живеат со реалноста на енергетската сиромаштија во Северна Македонија имаат многу поголеми потреби од трошките наведени во Програмата. Списокот со барања на коалицијата Право на Енергија опфаќа многу од неопходните чекори што треба да се преземат и се патоказ за решавање на проблемот:
Забрана за исклучување со што ефективно се обезбедува правото на енергија;
Снабдување со минимална количина на енергија за сите;
Масовна програма за реновирање низ ЕУ, за да се обезбеди пристојно, ефикасно домување за сите;
Насочување на поддршка кон најранливото население во активностите за реновирање;
Препознавање на улогата на енергијата во секоја заедницата за ублажување на енергетската сиромаштија;
Поддршка за енергетски проекти во заедницата за борба против енергетската сиромаштија;
Европска дефиниција за енергетска сиромаштија, за да се разбере и следи проблемот на ниво на ЕУ.